Kościół św. Prokopa to pozostałość po opactwie benedyktynów, które powstało tu w XII wieku. Zwiedzanie zaczynamy od monumentalnego portalu, skrytego w rodzaju sklepionego przedsionka, który sam w sobie jest kawałkiem solidnej, bogato zdobionej romańskiej architektury.
Kościół był zapewne fundacją rycerską. Postawiona z ciosów piaskowca, jednonawowa, o nieznanym rozwiązaniu prezbiterium. Do dziś zachowały się mury nawy, na ścianie zachodniej - rozglifione okienko. Dwa okienka w ścianie północnej zmieniły kształt w późniejszej przebudowie - zachowały się ich pierwotne ościeża. Na ścianie południowej od razu rzuca się w oczy ozdobny portal o gładkim tympanonie, którego archiwolta wsparta jest na półfilarkach, na których w XVII wieku umieszczono kule. Na górnej ościeży prostokątnego otworu wejściowego znajdujemy ładnie zachowany motyw plecionkowy. Prawy wspornik pod płytą tympanonu został odtworzony po 1945 roku.
Zagojska świątynia była pierwotnie jednonawowa z prosto zamkniętym prezbiterium. Nawa przekryta była stropem, prezbiterium - sklepieniem krzyżowym. Na przełomie XIV i XIV w. powiększono kościół, dobudowując część nawy, którego to przekształcenia dopełniono z początkiem XX w. Przy pierwszej rozbudowie rozebrano ścianę zachodnią. To o tyle ważne, że być może znajdowała się przy niej wieża - na przeniesionym dziś do lapidarium w Wiślicy ciosie z wizerunkiem fundacyjnym kościoła, jego kształt został wyryty właśnie z wieżą od zachodu.
Kościółek zbudowano z kamienia łamanego (opus incertum). Jest to jednonawowa świątynia z prezbiterium zamkniętym pękatą apsydą. Forma typowa dla kościółków romańskich, choć w niektórych źródłach przeczytamy, że jest wczesnogotycki
Dzisiejsze prezbiterium uroczego kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP stanowiło romańską jednonawową świątynię z małym, prosto zamkniętym chórem, w typie, jaki znamy z Dziekanowic. Wzniesiono ją z ciosów piaskowca w technice opus emplectum. Zachowało się oryginalne rozglifione obustronnie okienko dawnego prezbiterium, w szczytowej ścianie wschodniej, oraz drugie, w północnej ścianie nawy, zwieńczone łukiem ostrym (zabudowane zakrystią). Ostry łuk budzi skojarzenie z architekturą cysterską, której ośrodek znajdował się w pobliskim Jędrzejowie. Na zewnątrz zachowały się lizeny w narożnikach oraz umieszczony nisko uskok ciekawie artykułujący zwłaszcza ścianę wschodnią prezbiterium. Pod okapem dachu zachował się bardzo ładny gzyms, tzw. konsolkowy.
Kolegiata w Kruszwicy to trójnawowa bazylika filarowa z transpetem, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym apsydą. Do prezbiterium przylegają dwa pomieszczenie, również zamknięte apsydami. W ramionach transeptu również znajdują się nisze - apsydki, skierowane w stronę wschodnią. Na zachodniej ścianie znajduje się otwarta szeroką arkadą do wnętrza nawy empora. Całość przekryta jest stropem, jedynie przyziemia wież i północna zakrystia sklepione są krzyżowo-żebrowo.
Dzisiaj odnajdujemy tu styl romański jedynie w wątkach murów - pierwotne mury na dużych odcinkach rozebrano, nadbudowując ściany i powiększając kościół. Dzisiaj możemy znaleźć tu jedynie ślady romańskiego portalu w ścianie północnej i znaki kamieniarskie - krzyż na podstawie (Ziemia) oraz krzyż na okręgu (Wenus).
Najwięcej atrakcji dla tropicieli romańszczyzny czeka wewnątrz prezbiterium. Romańskie żebrowe sklepienie prezbiterium zostało wprawdzie zastąpione barokowym, zachowały się jednak smukłe i eleganckie kolumienki - służki, które je podtrzymywały. Dłuższe po wewnętrznej stronie łuku tęczowego, oraz krótsze, postawione na gzymsie - w połowie prezbiterium i w narożniku wschodniej ściany szczytowej (trzeba zajrzeć za barokowy ołtarz). Zachowały się też w północnej i południowej ścianie prezbiterium romańskie rozglifione okna (zamurowane). Najładniejsze jest ościeże jednego z okien północnych, oprofilowane wałkiem.
Album Romański
